Ο πολιτισμός της κόκα - κόλα.

Ἡ πρωτεύουσα τῆς Κένυα Ναϊρόμπι εἶναι μιά ἀπό τίς πιό ἀναπτυγμένες πόλεις τῆς Ἀφρικῆς. Μέ μεγάλους ἐμπορικούς δρόμους καί μέ σύγχρονα κτίρια στό κέντρο της, ἔχει ὅλα τά στοιχεῖα μιᾶς μεγαλουπόλεως. Μερικές ὅμως ἑκατοντάδες μέτρα πιό πέρα συναντᾶς τό τυπικό πρόβλημα ὅλων ἐκείνων τῶν μεγαλουπόλεων τοῦ τρίτου κόσμου, πού ἀναπτύχθηκαν μέ ἕναν ἐξωφρενικά γρήγορο ρυθμό. Τό πρόβλημα αὐτό εἶναι οἱ ἀτέλειωτες ἐργατικές συνοικίες, φτιαγμένες ἀπό «χαρτί καί κονσέρβα», στίς ὁποῖες προσπαθοῦν νά στεγαστοῦν οἱ ἐργάτες, πού ἦρθαν ἀπ’ ὅλες τίς ἀγροτικές περιοχές τῆς χώρας γιά νά θρέψουν τίς βιομηχανίες καί τόν ἑαυτό τους.

Ἡ πόλη αὐτή φαίνεται νά πάσχει, σέ ἐπίπεδο διεθνῶν συγκρίσεων, ἀπό τήν ἀρρώστια τοῦ Ρίο, τῆς Βομβάης, τῆς Μανίλας. Τό πρόβλημα ὅμως στή Ναϊρόμπι βρίσκει τήν ἀποκορύφωσή του σ’ ἕνα ἄλλο γεγονός. Στό γρήγορο ἀποχρωματισμό τῶν πληθυσμῶν αὐτῶν τῶν συνοικιῶν ἀπό τούς παραδοσιακούς τρόπους ζωῆς καί στήν ἀπότομη προσπάθεια ἐφαρμογῆς τρόπων «πολιτισμένης» ζωῆς. Καί τό ἴδιο πρόβλημα ὑπάρχει λίγο ἤ πολύ σέ ὅλα τά κέντρα τῆς ἀναπτυσσόμενης Ἀφρικῆς.

Ἡ ἔξοδος ἀπό τίς ἐπαρχίες στίς πόλεις δέν σημαίνει μόνο δυνατότητα γιά κάποια ἀπασχόληση, ἀλλά καί δυνατότητα γιά «πολιτισμό», ὅπως προσφέρεται σήμερα μέσα ἀπό ἕνα μπουκάλι κόκα-κόλα σέ μιά ντισκοτέκ, μέ ἕνα ἀποσμητικό, μέ τούς ἤχους τῆς πόπ (τεχνολογική παραχάραξη τοῦ ἤχου τοῦ τάμ-τάμ καί ὑποβάθμιση τῆς ἀφρικανικῆς παραδοσιακῆς μουσικῆς).

Μέ τόν τρόπο αὐτό ὁ «ἀστο-προλετάριος» τῆς ἀφρικανικῆς μεγαλουπόλεως προσπαθεῖ ν’ ἀπελευθερωθεῖ ἀπό τήν παραδοσιακή ζωή τοῦ τόπου του καί νά ζήσει «πολιτισμένα».

Παραδοσιακή κοινωνία ὅμως δέν σημαίνει κοινωνία χωρίς πολιτισμό. Τό σημεῖο αὐτό εἶναι προϋπόθεση γιά νά καταλάβει κάποιος πιό οὐσιαστικά τή σημερινή «πολιτισμένη» Ἀφρική.

Δέν ἔχει συμπληρωθεῖ ἀκόμη ἕνας αἰώνας ἀπό τότε πού ὁ δυτικός κόσμος ἔδειξε ἐνδιαφέρον γιά τήν ἀνάπτυξη τῆς Ἀφρικῆς. Καί τό ἐνδιαφέρον αὐτό ἦταν ἀρκετές φορές ἀληθινό. Λέμε ἀρκετές φορές, γιά νά μήν ξεχάσουμε τό «ἐνδιαφέρον» γιά τήν ἐκμετάλλευση τῶν ἀφρικανικῶν πηγῶν τῶν πρώτων ὑλῶν.

Ἀνεξάρτητα, λοιπόν, ἀπό τό ἐνδιαφέρον «τοῦ συμφέροντος» κανείς δέν μπορεῖ νά ἀρνηθεῖ τήν οὐσιαστική βοήθεια πού χορηγήθηκε μέ ἀναπτυξιακούς στόχους. Τό πρόβλημα ξεκινάει ἀπό τή στιγμή πού ἡ βοήθεια θεωρήθηκε ὅτι δίνεται γιά νά δημιουργηθεῖ πολιτισμός σ’ ἕνα χῶρο πού δέν ἔχει πολιτισμό. Καί δέν μποροῦμε νά ὑποστηρίξουμε στά σοβαρά ὅτι ἡ Ἀφρική δέν εἶχε πολιτισμό. Ἡ παραδοσιακή ἀφρικανική κοινωνία ζοῦσε μέσα σ’ ἕνα πλαίσιο πολιτιστικῶν ἀξιῶν πού ἦταν δυνατό ν’ ἀξιοποιηθοῦν σ’ ἕνα ἄλλο ἐπίπεδο. Δέν εἶναι ὅμως καθόλου αὐτονόητο ὅτι ὁ πολιτισμός αὐτός, σάν τρόπος ζωῆς, ἔπρεπε νά καταστραφεῖ γιά νά ὑποκατασταθεῖ ἀπό πολιτισμικές ἀξίες, πού ἱκανοποιοῦν τόν ἄνθρωπο τῆς Δύσεως. Ἄς θυμηθοῦμε στό σημεῖο αὐτό ὅτι ὁ Χριστιανισμός κατά τή διάρκεια τῆς ἱστορικῆς του πορείας μεταμόρφωσε πολιτισμούς ἀξιοποιώντας τά θετικά τους στοιχεῖα. Ὁ παραδοσιακός τρόπος ζωῆς στήν Ἀφρική ἦταν δυνατό νά μεταμορφωθεῖ μέσα ἀπό παράλληλες προϋποθέσεις.

Τό πρόβλημα γίνεται ἀκόμη πιό ὀξύ ὅταν ὁ «πολιτισμός» πού μεταφέρεται στήν Ἀφρική δέν εἶναι τίποτε ἄλλο ἀπό ἐπιβολή μερικῶν καταναλωτικῶν συνηθειῶν καί τρόπων ἐξωτερικῆς συμπεριφορᾶς.

Ἡ κόκα-κόλα, οἱ ντισκοτέτ, τά τσιγάρα Μάλμπορο εἶναι μερικά ἀπό τά σύμβολα τοῦ πολιτισμοῦ αὐτοῦ. Τοῦ «πολιτισμοῦ τῆς κόκα-κόλα». Τόν «πολιτισμό» αὐτό μπορεῖ νά τόν συναντήσει κανείς στίς μεγαλουπόλεις τοῦ τρίτου κόσμου, σέ ἀπόσταση μιᾶς «γουλιᾶς κόκα-κόλα» ἀπό τίς περιοχές μέ τίς ἄθλιες οἰκιστικές συνθῆκες τῶν ἐργατῶν τῆς νεοαναπτυσσόμενης βιομηχανίας, μέ τά προβλήματα τοῦ ὑποσιτισμοῦ καί τῆς ἀνεπαρκοῦς ὑγειονομικῆς περιθάλψεως.

Τά στοιχεῖα τοῦ «πολιτισμοῦ» αὐτοῦ ἔρχονται σέ ἄμεση ἀντίθεση μέ τά δεδομένα τοῦ παραδοσιακοῦ τρόπου ζωῆς καί κυριαρχοῦν καταστρέφοντας.

Ἡ Ἀφρική πέρασε μέσα σέ 80 χρόνια ἀπό τά στάδια πού πέρασε ἡ Εὐρώπη μέσα σέ 2000 χρόνια. Κι αὐτή ἡ Ἀφρική προσπαθεῖ νά δημιουργήσει πολιτισμό μέ τά ἀρνητικά ὑποπροϊόντα τῶν πιό τραγικῶν στιγμῶν τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ. Καί μάλιστα χωρίς νά ἔχει οὐσιαστική συμμετοχή στά γεγονότα πού ἔφεραν αὐτό τόν «πολιτισμό».

Στίς διεθνεῖς παναφρικανικές συναντήσεις οἱ ἐκπρόσωποι τῶν ἀφρικανικῶν χωρῶν θεωροῦν ἀπαραίτητο νά μιλήσουν γιά τήν ἀναγκαιότητα διατηρήσεως τῆς πολιτισμικῆς ταυτότητας τῶν λαῶν τους. Κανείς δέν ἔχει ἀμφιβολία γιά τίς καλές προθέσεις τους. Σίγουρο εἶναι ὅμως ὅτι ὁ δρόμος πού πῆρε ἡ Ἀφρική δέν ἔχει γυρισμό. Καί τό μόνο πού θά κάνουν οἱ καλές προθέσεις θά εἶναι νά διατηρήσουν τήν παράδοση σάν ἕνα μουσειακό εἶδος καί νά διοργανώσουν ἕνα φεστιβάλ, ὅπου οἱ θεατές τρώγοντας «ντόνατς» θά παρακολουθοῦν τίς ἀρωματισμένες μέ ἄρωμα «Σανέλ» χορεύτριες νά ἐκτελοῦν παραδοσιακούς χορούς.

Ἀπό ἐκεῖ καί πέρα ὁ δρόμος θά εἶναι ὅμοιος μέ τό δρόμο ὅλων τῶν εὐρωπαίων «συναδέλφων» πού γεύονται τ’ ἀγαθά τοῦ «πολιτισμοῦ» τους μέσα στή μοναξιά τῶν πόλεων μέ συντροφιά τίς τεράστιες διαφημίσεις - σύμβολα ἑνός τρόπου ζωῆς.

Στίς ταινίες γουέστερν ὁ «καλός» κάου-μπόυ, ἀφοῦ σκοτώσει ἀρκετούς «κακούς» ἐρυθρόδερμους ἐπειδή θέλουν νά ζήσουν στή γῆ τους χωρίς ν’ ἀφομοιωθοῦν μ’ ἕναν ἄλλο τρόπο ζωῆς, φεύγει μόνος τραγουδώντας πάνω στ’ ἄλογό του, μέσα σ’ ἕνα εἰδυλλιακό τοπίο. Οἱ ὑπόλοιποι ἐρυθρόδερμοι ὑποτάσσονται ἐπειδή συνειδητοποιοῦν τά «ἀγαθά» πού τούς προσφέρει ὁ κάου-μπόυ. Καί ἀρχίζουν νά οἰκοδομοῦν τό νέο πολιτισμό τους πάνω στά τελευταίου τύπου πιστόλια καί στό οὐίσκυ πού τούς προσφέρεται.

Νομίζω ὅτι δέν ὑπάρχει πιό πετυχημένη εἰκόνα γιά νά περιγραφεῖ αὐτό πού γίνεται σήμερα στίς μεγαλουπόλεις τῆς Ἀφρικῆς. Μέ ἀποκορύφωμα βέβαια τό μοναχικό καβαλλάρη πού θέλει νά χαρεῖ μόνος του τή νίκη μέσα στό εἰδυλλιακό τοπίο. Σύμβολα κι αὐτά τῶν ψευτοελπίδων γιά δημιουργία τεχνητῶν παραδείσων, ἐλπίδων πού προσπαθοῦν νά γεμίσουν τή μοναξιά τοῦ νικητῆ-καταστροφέα.

Στό σημεῖο αὐτό ἀξίζει νά τονίσουμε ὅτι οἱ παραδοσιακές δομές θά μποροῦσαν νά μεταμορφωθοῦν μέσα στήν Ἐκκλησία ἀξιοποιώντας ὅλο τό δυναμικό τους. Κι ἦταν δυνατό νά γίνει αὐτό στήν Ἀφρική, ἀφοῦ στό ξεκίνημα δέν ὑπῆρχαν οἱ προϋποθέσεις τοῦ αὐτονομημένου, ἀπό τή ζωή τῆς Ἐκκλησίας, ἀνθρώπου τῆς δυτικῆς ἀναγεννήσεως. Κι ἦταν ἀκόμη δυνατό νά γίνει, ἐπειδή ἡ ἱεραποστολή ἔπαιξε ἕναν οὐσιαστικό ρόλο στήν ἐξέλιξη τῆς σύγχρονης ἀφρικανικῆς ἱστορίας.

Εἶναι βέβαια, πέρα ἀπό κάθε συζήτηση, μεγάλη ἡ συμβολή τῶν δυτικῶν ἱεραποστολῶν γιά τόν ἐκχριστιανισμό τῆς Ἀφρικῆς. Στό συγκεκριμένο ὅμως σημεῖο δέν μπορεῖ νά ὑποστηριχθεῖ ὅτι πέτυχαν στό σκοπό τους. Κι αὐτό ἐπειδή ἦρθαν ἀπό ἕνα περιβάλλον μέσα στό ὁποῖο, μετά καί ἀπό δικά τους ἱστορικά λάθη, καλλιεργήθηκε ἡ νοοτροπία τοῦ θρησκευτικοῦ ἀποχρωματισμοῦ καί τῆς ἀποκοπῆς ἀπό τίς ρίζες.

Γιά τήν Ὀρθοδοξία, πού ἔχει ὅλες τίς προϋποθέσεις γιά νά μεταμορφώσει τά στοιχεῖα τῆς ἀφρικανικῆς ζωῆς χωρίς νά τά καταστρέψει, δέν μποροῦμε νά ποῦμε κάτι οὐσιαστικό, ἐπειδή οἱ ἐμπειρίες εἶναι λίγες καί βραχυχρόνιες, χωρίς νά ἐπιτρέπουν πρόωρους ἐνθουσιασμούς καί συμπεράσματα. Τό βέβαιο εἶναι ὅτι οἱ παραδοσιακές κοινωνίες τῆς Ἀφρικῆς μποροῦν νά ἀποτελέσουν γόνιμο ἔδαφος γιά τήν Ὀρθοδοξία πού βιώνεται μέσα ἀπό ἕνα μοναδικό παραδοσιακό δυναμισμό.

Σάν παράδειγμα μποροῦμε νά ἀναφέρουμε τά χαρακτηριστικά τῆς παραδοσιακῆς ἀφρικανικῆς τέχνης· τέχνης, πού σέ ἕνα προκαλλιτεχνικό ἐπίπεδο προσπαθεῖ νά ἐκφράσει τήν ἐσωτερική πραγματικότητα τοῦ κόσμου τόν ὁποῖο ἀπεικονίζει καί πού, γι’ αὐτό ἀκριβῶς, μπορεῖ ν’ ἀξιοποιηθεῖ μέσα στά πλαίσια τῆς ἁγιασμένης ὀρθόδοξης ἁγιογραφίας.

Στή Νιγηρία ὁ ἐγωϊστικά ἀκοινώνητος ἄνθρωπος ἀποκαλεῖται «νγκούντι», πού σημαίνει ἄτυχος. Καί θά εἶναι πραγματικά καταστρεπτικό ἄν αὐτός ὁ ὅρος θεμελιώσει τό μέλλον τῆς Ἀφρικῆς καί ὅλη τή ζωή της, μέ ἀντάλλαγμα τήν ὁποιαδήποτε «κόκα-κόλα». Τό πρόβλημα τότε δέν θά εἶναι οἱ ἐργατικές συνοικίες τῶν μεγαλουπόλεων, ἀλλά τό κοινωνικό κόστος πού θά πληρωθεῖ ἀπό τήν ἐφαρμογή ἑνός «πολιτισμοῦ», ὁ ὁποῖος καταστρέφει τό ἰδιαίτερο πρόσωπο κάθε κοινωνίας - ἀφήνοντας πίσω του μιά μάζα ἀπό ἄδεια μπουκάλια καί ἄδειες ψυχές.

† π.Κ.Σ.

Πηγή: Πάντα τά ἔθνη. Τριμηνιαῖο ἱεραποστολικό περιοδικό τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Ἔτος Α’, τεῦχος 1, Δεκέμβριος 1981, σελίδα 18.