ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ: ΕΝΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΧΩΡΙΣ ΟΝΟΜΑ

Κοινωνικός μοντερνισμός;

Ἡ λέξη εἶναι πολύ ἀφηρημένη γιά νά λέει κάτι σέ κάποιον. Μπορεῖ βέβαια νά ἠχεῖ ὡς μοντέρνα καί οἱ ἐραστές τῶν μοντέρνων κοινωνικῶν ἀναζητήσεων νά δίνουν βαρύτητα σ’ αὐτήν ὅσον ἀφορᾶ τίς μελλοντικές προοπτικές τοῦ κόσμου. Ὅπως καί νά ‘χουν τά πράγματα ἡ λέξη παγκοσμιοποίηση ἀπό μόνη της δέν φαίνεται νά δίνει λύση στά προβλήματα τοῦ κόσμου παρ’ ὅλο πού μερικοί προσδίνουν σ’ αὐτήν ἰδιότητες οὐσιαστικῆς θεραπευτικῆς γιά τά ἀρρωστήματα τῆς διεθνοῦς κοινότητας. Γιά νά προσδιορίσουμε σέ βάθος τίς ἀπαιτήσεις πού ἔχει ἡ παγκοσμιοποίηση πρέπει νά προβοῦμε σέ δύο οὐσιαστικές παρατηρήσεις πού διαφοροποιοῦν τήν παγκοσμιοποίηση ἀπό τή λειτουργία ἄλλων παγκοσμίων ἤ μεγάλων μεγεθῶν.

Πρώτη παρατήρηση: Αὐτοκρατορίες καί παγκοσμιοποίηση

Ὁ ὅρος παγκοσμιοποίηση μποροῦμε νά ὑποστηρίξουμε ἄφοβα πώς, ἐκτός ἀπό ἐλάχιστες ἐξαιρέσεις, ἀνήκει στά δεδομένα τοῦ εἰκοστοῦ αἰῶνος. Καί θέλουμε νά διαφοροποιήσουμε τήν παγκοσμιοποίηση ἀπό πολλές μορφές κρατικῶν τεράστιων μεγεθῶν ὅπως οἱ αὐτοκρατορίες. Οἱ αὐτοκρατορίες τῆς ἱστορικῆς πορείας τῶν λαῶν τοῦ κόσμου εἶχαν κατ’ ἐξοχήν χαρακτήρα ἐδαφικῶν ἐπεκτάσεων καί δέν ἀπαιτοῦσαν τήν διάδοση μιᾶς ἰδεολογίας. Μπορεῖ βέβαια ἡ ἰδεολογία τοῦ κυριάρχου φορέως νά διαδιδόταν στούς λαούς οἱ ὁποῖοι ὑπετάσσοντο, χωρίς ὅμως αὐτός νά εἶναι ὁ στόχος τῆς συγκροτήσεως τῆς αὐτοκρατορίας. Ἁπλά παραδείγματα αὐτοῦ τοῦ φαινομένου ἀπό τήν ἀρχαιότητα εἶναι οἱ μεγάλες ἐδαφικές ἑνότητες τῶν Βαβυλωνίων καί Ἀσσυρίων καί ἀκόμη περισσότερο τῆς μεγάλης Περσικῆς αὐτοκρατορίας τοῦ Δαρείου καί τοῦ Κύρου. Σπουδαῖο παράδειγμα ἀκόμη εἶναι καί ἡ μεγάλη ἐδαφική ἑνότητα πού δημιούργησε ὁ Μέγας Ἀλέξανδρος χωρίς ὅμως ἀπαιτήσεις βίαιας διαδόσεως τῆς ἑλληνικῆς ἰδεολογίας στούς ὑποτελεῖς λαούς. Ἡ ἀξιοποίηση τοῦ πολιτισμοῦ τοῦ κυρίαρχου κράτους ἦταν ὑπόθεση ἐλευθέρας βουλήσεως τῶν ἐντασσομένων στή μεγάλη κρατική ἑνότητα. Καί στή διαφοροποίηση αὐτή ὀφείλεται ὁ βαθύτατος σεβασμός πού τρέφουν μέχρι σήμερα πολλοί λαοί τῆς Μέσης Ἀνατολῆς στόν ἑλληνισμό. Μήν ἀγνοήσουμε καί τό σεβασμό πού τρέφουν οἱ Ἰνδοί στήν ἱστορική μνήμη τοῦ Ἀλέξανδρου.

Ἡ ρωμαϊκή αὐτοκρατορία, παρ’ ὅλη τήν ἰσχυρή νομική καί στρατιωτική δομή της παρέμεινε ἑνότητα ἐπεκτατικῶν βλέψεων καί ὄχι ἰδεολογικῶν διεργασιῶν πάνω στούς ὑποτελεῖς. Ἡ ἐξουσία τοῦ Ἄννα, τοῦ Καϊάφα καί ἡ οὐδετερότητα τοῦ νίπτοντος τάς χείρας Πιλάτου ἐπιβεβαιώνει καί βιβλικά τό χαρακτήρα αὐτό τῆς Ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας.

Ἡ σκληρή γιά μᾶς Ὀθωμανική αὐτοκρατορία ἀνήκει στό χῶρο αὐτῶν τῶν ἐπεκτατικῶν κρατικῶν ἑνοτήτων μέ παράδειγμα τό γνωστό σύστημα τῆς ἰδεολογικῆς ἐλευθερίας τῶν «μιλλέτ» πού ἔπρεπε νά ὑποτάσσονται κρατικά καί φορολογικά, ἀλλά ὄχι ἰδεολογικά. Αὐτό τό «κενό» ἀξιοποίησε ἡ γνωστή «Φαναριώτικη πολιτική» γιά νά κρατήσει ἄσβεστη τή λαμπάδα τοῦ ρωμηοῦ.

Ἤ, τέλος, τί σχέση εἶχε μέ τήν παγκοσμιοποίηση, ἡ μεγάλη ναπολεόντειος ἰδέα γιά μιά ἑνωμένη Εὐρώπη; Καμία τολμοῦμε νά ποῦμε, ἀναμετρώντας τήν ἔλλειψη καθ’ ὑποχρέωση ἰδεολογίας ἀπό τό σύστημα τοῦ γόνου τῆς Κορσικῆς γῆς. Ἀκόμη καί ἡ κραταιά Βρετανική αὐτοκρατορία, παρ’ ὅλο πού ἐκάλυπτε πέντε θάλασσες και πέντε ἠπείρους, δέν μποροῦμε νά ὑποστηρίξουμε πώς εἶχε κάποια σχέση μέ τήν ἔννοια τῆς παγκοσμιοποιήσεως. Μπορεῖ οἱ Ἰνδοί καί οἱ Κενυάτες καί οἱ ἰθαγενεῖς τῆς Νέας Ζηλανδίας νά ‘μαθαν νά παίζουν χόκεϋ ἐπί χόρτου καί νά καπνίζουν ποῦρα, ἀλλά δέν ἀπέκτησαν κάποια κοινή ἀγγλική ἰδεολογία πού νά τούς συνδέει. Θά ‘ταν ἐλεύθεροι ἄν ἤθελαν ν’ ἀποκτήσουν ἰδεολογικά στοιχεῖα τοῦ ἀγγλικοῦ τρόπου σκέψεως, ἀλλ’ ἐφ’ ὅσον αὐτό δέν τούς ἐπεβλήθη κανείς δέν θά μποροῦσε νά ὁμιλήσει γιά παγκοσμιοποίηση.

Οἱ αὐτοκρατορίες διακρίνονται ἀπό τήν παγκοσμιοποίηση σ’ αὐτό ἀκριβῶς τό σημεῖο: στήν ὑποχρεωτική ἐπιβολή μιᾶς νέας τάξεως πραγμάτων στό χῶρο τῶν ἰδεολογικῶν ἰσορροπιῶν.

Δεύτερη παρατήρηση: Καθολικότης καί παγκοσμιοποίηση

Στήν Ὀρθόδοξη Θεολογία χρησιμοποιεῖται ὁ ὅρος καθολικότης πού ὁρίζει το ἄνοιγμα τῆς Ἐκκλησίας σ’ ὅλους τούς λαούς τῆς γῆς χωρίς καμιά διάκριση. Ὅλοι ἀνήκουν σ’ ἕνα Σῶμα κοινό πού ἑνώνεται μυστικά μέσα στή Χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Οἱ κατά τόπους Ἐκκλησίες ζοῦν ὅλη τήν ἀλήθεια, χωρίς νά χρειάζεται ἡ ὁλοκλήρωσή τους νά πραγματοποιηθεῖ μέσα ἀπό ἕνα κέντρο πού δίνει σ’ ὅλους γενικές κατευθύνσεις. Ἡ καθολικότητα ἀντιτίθεται σέ μιά διοικητική κεφαλή πού δίκην πυραμίδος καταλήγει σέ μία μοναδική κορυφή. Στήν Ὀρθοδοξία ἀκόμη καί τά κατά τόπους πατριαρχεῖα ἐκφράζουν σέ εὐρύτερες τοπικές γεωγραφικές ἑνότητες αὐτή τήν ἴδια ἀλήθεια. Οὔτε ὁ πρῶτος τῇ τάξει πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως δέν ἔχει τό ρόλο τῆς κορυφῆς τῆς πυραμίδος. Δέν ὑπάρχει μοναδικό ὁρατό καί ἀλάθητο κατευθυντήριο ὄργανο. Ἡ ἀλήθεια ἐκφράζεται μέ τίς οἰκουμενικές καί τοπικές συνόδους. Ἄν ἡ Ὀρθοδοξία εἶχε κορυφαῖο κατευθυντήριο, θά ἔπαυε νά ἐκφράζει τήν καθολικότητα καί θά ἔπαιζε τό παιχνίδι τῆς παγκοσμιοποιήσεως. Τό Βατικανό ὡς παγκόσμιο κατευθυντήριο εἶναι μπλεγμένο στή ροή τῆς παγκοσμιοποιήσεως καί ὡς διοικητική δομή καί ὡς ἐγκόσμιο κράτος.

Ἡ ἔννοια βέβαια τῆς καθολικότητας δέν διαταράσσει τήν ἑνότητα. Οἱ κατά τόπους ἐκφράσεις τῆς Ἐκκλησίας, οἱ τοπικές Ἐκκλησίες, ἑνώνονται στό πρόσωπο τοῦ οἰκείου ἐπισκόπου στόν ὁποῖο κάνουν ὑπακοή ὅλοι οἱ ὑπηρέται τοῦ ἔργου τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας. Ἄν δέν ὑπῆρχε αὐτό τό σημεῖο τότε στόν ἀντίποδα τοῦ κινδύνου τῆς ἰδεολογικῆς παγκοσμιοποιήσεως θά ὑπῆρχε μιά ἀσυνάρτητη καί χαώδης ἀποκέντρωση πού θά ὁδηγοῦσε στή διάσπαση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνότητας (τό τελευταῖο αὐτό σημεῖο ἀφορᾶ ἐκείνους πού ἐπιθυμοῦν πολλαπλά σωματειακά κέντρα πού θά λειτουργοῦν κατά βούληση).

Ἡ παγκοσμιοποίηση φαινόμενο τοῦ 20οῦ αἰῶνος

Ὅπως γίνεται κατανοητό ἀπό τίς δύο προηγούμενες παρατηρήσεις ἡ ἔννοια τῆς σύγχρονης παγκοσμιοποιήσεως δέν ἔχει ἐρείσματα στήν ἱστορία, ἀλλά καί οὔτε μπορεῖ νά συσχετισθεῖ μέ τήν καθολικότητα τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησιολογίας.

Οἱ παλαιές αὐτοκρατορίες ἑστίαζαν τό ἐνδιαφέρον τους στήν ὕπαρξη μεγάλων κρατικῶν μεγεθῶν χωρίς νά ἐπιβάλλουν ἰδεολογικούς ὅρους. Ἀκόμη καί ἡ κραταιά Ἀνατολική Αὐτοκρατορία, γνωστή ὡς Βυζάντιο, πού χαρακτηρίστηκε ἀπό τά ὀρθόδοξα μεγέθη, δέν παγκοσμιοποίησε τήν Ὀρθοδοξία, ἀλλά τήν προσέφερε ὡς ὅρο ζωῆς στούς «δυναμένους χωρεῖν». Ἡ σύγχρονη παγκοσμιοποίηση δέν νοιάζεται νά ὑποτάξει κρατικές ἑνότητες σέ μιά αὐτοκρατορία. Αὐτό μπορεῖ νά γίνει μετά. Ἐκεῖνο πού προέχει εἶναι ἡ ἑνότης «ἐν τῇ ἰδεολογίᾳ». Τό σύστημα τῆς ναζιστικῆς αὐτοκρατορίας θά στηριζόταν στόν ἰδεολογικό καθορισμό τῆς Ἀρείας φυλῆς. Ἦταν προσπάθεια πρός παγκοσμιοποίηση πού ἀπέτυχε λόγῳ τοῦ σαθροῦ ἰδεολογικοῦ ὑποβάθρου της.

Ἡ μετέπειτα διαμάχη τῶν δύο κόσμων, Ἀνατολῆς καί Δύσεως, ἦταν οὐσιαστικά ἡ διαμάχη δύο ἀνταγωνιστικῶν τάσεων γιά παγκοσμιοποίηση. Καί οἱ δύο τάσεις εἶχαν συλλάβει τήν ἀνάγκη ἰδεολογικοῦ ὑποβάθρου γιά νά ἐπιτύχουν στούς στόχους τους. Ἡ ἀνατολική τάση ἀπέτυχε γιατί ἔκανε ἕνα λάθος. Ἡ ἰδεολογία της εἶχε εὐρύ φάσμα καί περιέκλειε κοινωνικές, φιλοσοφικές καί θρησκευτικές δομές.

Παρ’ ὅλο πού ὁ κομμουνισμός εἶχε ἰσχυρά οἰκονομικά ἐρείσματα δέν ἦταν μόνο αὐτό. Εἶχε κι ὅλα τά προαναφερθέντα. Κι ἐκεῖ ἀπέτυχε: στήν ἰδεολογική του πολλαπλότητα. Πράγμα πού δέν τό εἶχε ἡ δυτική τάση γιά παγκοσμιοποίηση. Ἐκεῖ ὑπῆρχε μόνο μιά ἰδεολογία: Τό οἰκονομικό συμφέρον. Κι αὐτό ἀπετέλεσε τήν ἐπιτυχημένη ἰδεολογία γιά δημιουργία παγκόσμιας κοινότητας. Τώρα μποροῦμε νά ἑρμηνεύσουμε αὐτό πού εἴπαμε στήν ἀρχή, πώς ἡ παγκοσμιοποίηση δηλαδή εἶναι φαινόμενο του 20οῦ αἰῶνος ἐκτός ἀπό ἐξαιρέσεις. Αὐτές οἱ ἐξαιρέσεις εἶναι οἱ πρόδρομοι τῶν σύγχρονων πολυεθνικῶν. Τό δρόμο τῶν πολυεθνικῶν αὐτῶν ἀκολούθησε καί ἡ Εὐρωπαϊκή Οἰκονομική Ἑνότητα: «Μιά ἰδεολογία, πολλά κράτη». Ἡ εὐρωπαϊκή προσπάθεια γιά μεγάλες ἑνότητες δέν ἐνδιαφέρεται γιά τήν κατάργηση τῶν τοπικῶν ἐθνικῶν δομῶν. Αὐτό μπορεῖ νά γίνει στό ἀπώτερο μέλλον, ὅταν θά ἔχουν ἀποσυντεθεῖ οἱ ἐθνικές συνειδήσεις στό χορό τοῦ γενικότερου οἰκονομικοῦ συμφέροντος. Ἔτσι μπορεῖ νά ἑρμηνευθεῖ ὁ λόγος γιά τόν ὁποῖο σπουδαῖοι κοινωνικοί παράγοντες ὅπως ἡ ἀνεργία ἀποκτοῦν δευτερεύουσα σημασία. Ἕνα προέχει: Νά μή φορτισθεῖ ὁ ἰδεολογικός στόχος μέ ἄλλες ἰδεολογίες ὅπως συνέβη στό ἀνατολικό μπλόκ.

Παραμύθι χωρίς ὄνομα

Κάπως ἔτσι ἔχουν τά πράγματα γιά τό σήμερα τῆς διεθνοῦς κοινότητας. Ἡ λεγόμενη Νέα Τάξις πραγμάτων ἀπό τήν ἁπλή καί κυνική ἰδεολογία τοῦ συμφέροντος ὁδηγεῖται. Ὑπάρχουν ἤδη τάσεις, ὅπως στήν Ἀφρική, νά δημιουργηθοῦν παρόμοιοι πυρῆνες πού θά διευκολύνουν τήν ἐξάπλωση τῆς κοινῆς ἰδεολογίας τοῦ συμφέροντος. Ὁ ἀσιατικός χῶρος ἐμποδίζεται γιά παρόμοιες ζυμώσεις λόγω τῆς ἰδιότυπης στάσεως τοῦ γίγαντα πού λέγεται Κίνα. Εἶναι ὅμως βέβαιο πώς μέσα ἀπό μακροχρόνιες ζυμώσεις κάπου ἐκεῖ θά ὁδηγηθεῖ ὁ ἀσιατικός χῶρος. Δέν χρειάζεται νά μιλήσουμε γιά τόν χῶρο τῆς Λατινικῆς Ἀμερικῆς, πού ἤδη εἶναι ὑποτεταγμένος στίς ἀμερικανικές προδιαγραφές τῶν κοινῶν παναμερικάνικων συμφερόντων.

Παλαιά στά παραμύθια πού μᾶς ἔλεγαν ὑπῆρχε πάντοτε κάποιος κεντρικός ἥρωας πού τόν θαυμάζαμε καί τόν ἀγαπούσαμε. Ἦταν ἕνα πρόσωπο κι ἄς ἦταν βγαλμένο ἀπό τά παραμύθια. Εἶχε ὄνομα. Τά σύγχρονα παραμύθια ἔχουν ἥρωες χωρίς ὄνομα μιᾶς καί ἡ λέξη οἰκονομικό συμφέρον εἶναι τόσο ψυχρή γιά νά συγκινήσει τήν καρδιά ἑνός μικροῦ παιδιοῦ. Ἀπ’ ὅ,τι φαίνεται ἡ παγκοσμιοποίηση δέν θά μπορέσει νά ἰσχύσει γιά τόν κόσμο τῶν παιδιῶν πού θέλουν ὄνομα γιά τούς ἥρωες τῶν παραμυθιῶν τους. Κι αὐτό εἶναι μιά ἐλπίδα. Ἀρκεῖ νά ὑπάρξουν πολλά παιδιά στό μέλλον. Πιό πολλά ἀπό τόν παιδικό πληθυσμό ὅλης τῆς γῆς.

† π.Κ.Σ.

Πηγή: Πάντα τά ἔθνη. Τριμηνιαῖο ἱεραποστολικό περιοδικό τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Ἔτος ΙΗ’, τεῦχος 71, Ἰούλ.-Αύγουστ.-Σεπτέμ. 1999, σελίδα 3.